9. Portalondo

Portalondo

Ermandadeetatik aldundietara

Martin Perez Altzega Gipuzkoako jaun feudalik garrantzitsuenetako bat izan zen Behe Erdi Aroan. Haren leinua Hernanin ezarri zen, eta hitzartutako ezkontzak antolatzen zituen, inolako zalantzarik gabe, bere oinordetza-hurrenkeraren boterea areagotzeko. Hamarrenak eta zergak kobratzen zituen ia gauza guztiengatik, errentak ateratzen zituzten burdinoletatik, fabriketatik, soroetatik… Tirano edo «jauntxo» gisa gobernatzen zuten eta, horren truke, ustezko segurtasuna edo babesa eskaintzen zieten beren mendekoei.

«Ahaide nagusi» horiek bi bando handiren inguruan antolatu ziren: oinaztarrak, Gaztelako Erresumaren aldekoak; eta ganboatarrak, Nafarroako Erresumaren aldekoak. Hala ere, maiz interes alderdikoiez baliatzen ziren edozein aliantza apurtzeko.

Botere handia bereganatu zuten, hiribilduak eta haranak kontrolatuz. Erregearen beraren irudia ere jarri zuten mehatxupean: gaizkileak babestu zituzten, «gaizkinen muga» deiturikoan ―Nafarroako eta Gaztelako erresumen artean― lapurretak eta harrapaketak bultzatuz, Erregearen irudia ahultzeko asmoz.

Ezegonkortasun handiko giro horretan, eta gehiegikeriez aspertuta, hiribilduak ermandadeen inguruan antolatzen hasi ziren, eta 1396an, Gipuzkoako Ermandadea sortu zen Gaztelako Erresumaren laguntzarekin.

Gaztelako monarkek aita ongileen irudia bereganatzen jakin zuten, herritarrak «ahaide nagusien» jarrera despotikoaren aurrean defendatzeko. Testuinguru horretan, eta beti erregearen laguntzarekin, Gipuzkoako Ermandadea abusu eta lege bidegabeen aurkako legeak egiten hasi zen, botere feudalaren monopolioa zalantzan jarriz. «Ahaide nagusiak» horri erantzuten saiatu ziren noski, eta beren indarrak batu zituzten botere berri haren aurka, baina beranduegi zen.

1457an, Enrike IV.a erregeak, «Bandoen gerra» deituriko borrokaldi horiei amaiera eman ondoren, «ahaide nagusien» jauregi edo oinetxe haietako dorreak eta goiko zatiak txikitzeko agindua eman zuen, eta defentsarako elementuak (almenak, garitak…) galdu zituzten. Portalondo etxea edo «Jentilen Dorrea» izan zen eraitsitako dorre horietako bat, eta Martin Perez Altzega ―hura izango zen, seguruenik, etxearen jabea―, bere tropekin batera, Hernanitik deportatu zuten jauntxo horietako bat; gainera, Andaluziako lurretan borrokatzera behartu zituzten, Granadako nazari erresumaren aurka. Urte batzuk geroago, 1460an, indultatu egin zituzten, eta Gipuzkoara itzuli ziren, baina ordurako ezer ez zen lehengoa. Udal eta probintzietako ermandade eta erakundeek legeak egiteko modu berri baten ernamuina sortu zuten, eta horrela, kaparetasun kolektiboa ezarri zuten. Horrenbestez, probintziak lur nobletzat hartzen ziren, eta bertako herritarrak, berriz, izaki asketzat. Hurrengo mendeetan, foruak finkatu ziren, eta probintziako autogobernurako erakundeak sortu ziren, gaur egungo lurralde historikoak, alegia.

Gaur egun, Portalondok denda bat dauka beheko solairuan. Atzean geratu da haren defentsa-funtzioa, izenak berak dioen moduan, hiribildura sartzeko ateetako bat zaintzen baitzuen. Haren horma sendoek suteak, arpilatzeak eta mota guztietako gerrak jasan dituzte. Denboraren lekuko, bertan jarraitzen dute leiho bikiek, ojiba-arkuan amaitzen direnak, eta hiru kanoi-zuloak. Azken horien kasuan, haien kokaleku bereziki baxua gailentzen da eta, jatorrian, zorua gaur egun baino dezente beherago zegoela adierazten digu horrek.